مدیریت -هتل داری و گردشگری ياسين اولین مرکز تخصصی آموزش گردشگری و هتل داری در خراسان شمالی
Related Articles
اقوام تركمن
ترکمن ها را از نژاد ترک ها می دانند و بیشتر این اقوام در استان های گلستان و خراسان شمالی پراکنده اند. در استان گلستان در شهر گنبد ساکن هستند.زبان آن ها ترکمنی است.و اکثر آن ها سنی مذهب می باشند.
لباس زنان ترکمن
لباس زنان ترکمن بسیار متنوع است و با توجه به نوع آنها و جنبه کاربردیشان دارای رنگ ، نقوش و تزئینات متفاوتی می باشد. اما در کل لباس زنان ترکمن را می توان به چهار دسته تقسیم نمود :
1) لباس منزل : در منزل پوشیده می شود و بسته به سن افراد شکل آن تغییر می کند.
2) لباس کار : هنگام پختن نان و در حین انجام کارهای کشاورزی استفاده می شود.
3) لباس شهر : هنگام خروج از منزل و برای خرید از بازار پوشیده می شود.
4) لباس تشریفاتی : هنگام شرکت در مراسم ، جشن ها و اعیاد بر تن می شود.
البته با وجود تمامی موارد ذکر شده پوشاک زنان ترکمن شامل اجزای زیر می باشد :
1) پیراهن ( کوینک )
پیراهنی که زنان ترکمن می پوشند ، پیراهنی چهار فصل است که فرمی بسیار ساده دارد. نکته قابل توجه این است که در گذشته پارچه پیراهن را زنان خود می بافتند و الیاف مورد نیاز برای بافت این پارچه را که معمولا از جنس ابریشم بود خودشان با پرورش پیله ابریشم تهیه می کردند.
پیراهن زنان ترکمن سه قسمت اصلی دارد که شامل « ینگ » یا آستین ، « یان » یا پهلو و « آشیری » یا دامن می باشد و بر روی آن نیز کمربند یا شالی بسته می شود. آستین پیراهن های زنانه راسته و بلند است و با اوریب کمی به سوی مچ دست تنگ می شود. قد این پیراهن تا قوزک پا می باشد، تا جایی که سوزن دوزی پایین شلوار از زیر آن کاملا دیده می شود. گشادی آن حدود 40 تا 60 سانتیمتر و از زیر بغل به سمت پایین به تدریج فراخ تر می شود. اغلب دور مچ آستین ، یقه و چاک را با نوار ابریشمی سوزن دوزی و دست دوزی شده الوانی به نام « مداخل » زینت می دهند.
قسمت سرشانه را به خاطر اینکه فرسوده نشود از پارچه نخی دولا می دوزند تا اگر موها کثیف و چرب هستند به لباس اصلی سرایت نکند و بعد از مدتی قابل تعویض باشد. گاهی اوقات هم در قسمت هایی که بدن عرق می کند از پارچه نخی هم رنگ لباس استفاده می نمایند.
در مورد رنگ آن نیز باید گفته شود که زنان جوان و تازه عروسان پیراهن هایی با رنگ های شاد می پوشند ، اما هنگامی که زن ترکمن به حدود 35 سالگی می رسد ، پیراهن هایی با گل های تیره به تن می کند. به عنوان مثال بانوان مسن پیراهن های مخصوصی از ابریشم جوهری رنگ و یا بنفش را می پوشند و پیراهن های ابریشمی سبز ، آبی و قرمز مخصوص دختران جوان و لباس های ابریشمی را اغلب دختران دم بخت و کسانی که می خواهند ازدواج کنند به تن می نمایند.
2) قبا ( دون )
قبا یا خلعت رویی زنان ترکمن در هر سن و سالی کت یا روپوش آستین دار جلو باز و گشادی است که پشتی یک تخته دارد و روی پیراهن پوشیده می شود. زنان جلوی قبا را باز گذارده و یا از جلو با تسمه باریکی که در خانه بافته می شود، می بندند و بر خلاف مردان از شال برای بستن کمر و به هم رساندن جلوی قبل استفاده نمی کنند.
3- چکمن ، چاکمن
نوع پشمی قبای زنان ترکمن ، چکمن نامیده می شود. این پوشش ترکمنی با توجه به نوع پشمی که در بافت آن به کار می رفته ، انواع مختلفی داشته است.
1-3- اینچه چکمن
این نوع چکمن ، چکمنی نازک است که برای بافت آن از پشم تابیده شده بچه شتر تازه بدنیا آمده، استفاده می شود. این پشم پس از چند روز متوالی جوشاندن در شیر ، مانند ابریشم فرمی کشدار پیدا می کند. برای بافت این نوع چکمن نیز بعد از هر چند سانتیمتر که از نخ مورد نظر استفاده می شد، کمی نیز از نخ ابریشم استفاده می کردند.
2-3-یوغین چکمن
این نوع چکمن ، چکمنی ضخیم و مخصوص روزهای سرد زمستان است که از پشم شتر کهنسال بافته می شده است.
4- شلوار (بالاق )
زنان و دختران ترکمن در گذشته در زیر پیراهن، شلوارهای لیفه ای زیبایی می پوشیدند که میان ساقی گشاد داشت و در ناحیه ساق پا جمع و تنگ می شد و در پایین نیز به عرض 3 تا 10 سانتیمتر سوزن دوزی می گردید.
یاشماق (نوعی از پوشش زنان ترکمن )
یاشماق به معنای پوشاندن است. رو گرفتن عروس از بزرگتر های داماد که به نوعی احترام گذاشتن می باشد، سنتی دیرینه در میان همه ی طوایف ترکمن ها موجود است و گاه تفاوت هایی در نوع یاشماق بستن در بین آنها دیده می شود. به طور مثال در میان نخور و گوگلان، یاشماق تمام صورت عروس را می گیرد و چهره او دیده نمی شود. ولی در میان یموت ها و تکه ها یالیق عروس، دهان او را می پوشاند و چهره عروس دیده می شود.یاشماق یعنی تحمل و سکوت است و گفته اند سکوت عروس هر چه بیشتر باشد نشان دهنده ی نجابت بیشتر اوست و احترام او در بین اقوام همسر افزون می یابد.
به عبارت دیگر گلین (عروس) ترکمن نباید فراموش کند که یاشماق بر اساس فلسفه ای در طی قرن ها در فرهنگمان ریشه داشته است.
پوشش مردان ترکمن
پوشاک مردان را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف: سنتی(قدیم)
ب: جدید
پوشاک سنتی یا قدیم که تا قبل از رضاخان و تشکیل حکومت پهلوی رایج بود و پوشاک جدید که رضاخان به نام متحدالشکل کردن، تهاجم بزرگی را علیه پوشش اقوام ایرانی صورت داد که محصول غرب بود. در این بخش به بررسی پوشاک سنتی مردان ترکمن می پردازیم.
پیراهن مردان
پیراهن مردان ترکمن، فراخ بود، آستین های گشاد که به صورت دامن تا چهار انگشت بالای زانو امتداد داشت. از این پیِراهن ها در تمام اوقات شبانه روز، هم به عنوان لباس رو و هم به عنوان لباس زیر استفاده می شد. اما امروزه چنین نیست و ترکمن ها نیز همچون دیگر اقشار ایرانی از پیراهن های دوخت شرکت های تولیدی استفاده می کنند.
مردان ترکمن در طرح یقه ی پیراهن از دو مدل پیروی می کردند:
الف) صوپی یقه/ صوفی یقه: یقه ای است مدور و بدون پایه. در سمت چپ این یقه، چاکی ایجاد می کردند تا پوشیدن و در آوردن آن آسانتر شود، اما دکمه نداشت و به جای آن از نخ چند لایه و به هم تابیده استفاده می کردند که به نام یاقایوپی/نخ یقه خوانده می شد. حاشیه ی این نوع یقه رامعمولا سوزن دوزی می کردند که چویژه نام داشت.
ب) کج یاقا/یقه ی کج: که به آن یقه کناری هم می گویند. یقه و سر آستین های این نوع پیراهن ساده است.
روحانیون ترکمن هنوز هم از پیراهن های سفید با دامنی بلند استفاده می کنند، اما یقه آن مثل سابق صوفی یقه نیست بلکه به تقلید از روحانیون فارس تهیه می شود که یقه ای مدور، پایه دار و دارای دکمه است. این پیراهن ها معمولا از جنس نخ های پنبه ای کتانی است.
بؤروک
بؤروک کلاهی است که دختر و پسر (هر دو) از آن استفاده می کردند و در هر دو سوزن دوزی شده است. با این تفاوت که بؤروک دختران مزین به انواع زیورآلات است اما بؤروک پسران، ساده و بدون زینت است.
چاکمن
بالا پوشی است بلندتر از کت های معمولی و انواعی دارد:
الف) اینچه چاکمن: که از کرک نرم شتر تهیه می شود، بدین جهت جنس آن، مرغوب و ظریف است.
ب) یوغین چاکمن: که از کرک زبر شتر تهیه می شود.
بالاق/ تنبان
بالاق نیز مانند شلوار برشی ساده داشت، اما مردان مسن از پارچه ای سفید و برای جوان تر ها از پارچه های سبز و نیلی استفاده می شد.
یاپینجا
پوششی است از جنس نمد و بدون آستین، مخصوص چوپان ها که در زمستان بر دوش می اندازند و در تابستان به عنوان سایه بان استفاده می کنند.
چکمه
چکمه اصلی ترین پاپوش مردان است. بلند، چرمی و با نوک برگردان.
چاریق
پاپوشی است مخصوص چوپان ها که از پوست دباغی شده ی گاو تهیه می شود و برای استفاده در صحرا و خاک نرم، مناسب است.
زيور آلات تركمن:
اهمیت استفاده از زیور نزد ترکمن ها علاوه بر جنبه تزئینی و خودآرایی، بیشتر کاربرد مذهبی و همچنین جنبه ی اقتصادی آن به سبب ارزش مادی طلا و نقره بوده است. اساسا ساخت زیورهای ترکمن را نقره تشکیل می دهد، به آن سبب که ارزانتر و آسانتر از طلا بدست می آید و دیگر آنکه معتقدند استفاده از نقره سبب فروتنی می شود.
از دیگر خصوصیات بارز این زیور آلات تولید صدا در هنگام حرکت است که بیانگر جنبه ی سنتی و فرهنگی این زیور آلات است. گفته می شود که ترکیب فلز و سنگ انسان را در مقابل نیروهای ناشناخته حمایت می کند. از این رو هنرمندان زیورساز ترکمن با الهام از این باور در تزیئن سطح زیورهایشان از عقیق و فیروزه و شیشه های رنگی به وفور بهره برده اند.
آرایش اسب که در نزد ایرانیان همواره با اهمیت بوده است. در نزد ترکمن ها اهمیت زیادی دارد، آنها معتقدند که تزئینات روی اسب باید به اندازه ی خود اسب ارزش داشته باشد و به همین سبب در آرایش زین و افسار آن از طلا و نقره استفاده می کردند.
باورهای ترکمنها و نقش آنها در زندگی اجتماعی آنها
نام های ترکمنی
استفاده از نام های مختلف برای نوزادان متولد شده ی دختر و پسر در بین هر قوم و ملتی ، نمادی از تاریخ و فرهنگ و باورهای آن است. قوم ترکمن هم از این قاعده مستثنی نبوده و نیست. چنانکه وجود اسامی خاص همچون ماه ، خورشید ، پرنده ، حیوان و گیاه در بین زنان و مردان ترکمن حاکی از این امر بوده و یادگاری از دوران قبیله ای و کوچک رو در بیابان های بین ماوراء النهر و جیحون تا سواحل شرقی دریای خزر می باشد. تووشان ( خرگوش ) ، آرتیق گول ( گل زیاد ) ، آلما گل ( گل سیب ) ، آی بولک ( تکه ماه ) ، آی سونا ( اردک همچو ماه ) ، اوزوم گل ( گل انگور ) ، یووشان ( شوره نوعی گیاه ) ، تکه ( بز نر جلو دار گله ) ، چاییر ( نوعی گیاه ) ، چبشک ( بزغاله ) ، همه حکایت از این امر دارند که در بین تراکمه و فارس ها نیز رواج دارد.
زنان ترکمن برای ابراز محبت خود به فرزندان اصطلاحاتی را به کار می بردند : کییگم ( آهوی من ) ، گولالکم ( گل لاله من ) ، مایسام ( نو چمن من ) ، قویایم ( قوی مادی من ) ، غوزیم ( بره من ) ، اینه ریم ( شتر نر بارکش ) ، گوشه گیم ( بچه شتر ) ، مارالایم ( ماده آهوی زیبای من ) و یا به عروس زیبا و فعال « مایا یالی » و « آت یالی » می گویند که به معنا و مترادف ماده شتر سفید و زیبا و اسب زیباست که چنانکه جوان و رشید و برومند را نیز « اینر یالی » به معنی شتر بارکش قوی و « قورت یالی » به گرگ قدرتمند خطاب می کنند. این نامها برگرفته وضعیت زندگی ایلی تراکمه می باشد.
در خانواده ای که مادر پشت سر هم فرزند دختر بدنیا می آورد نام سومی یا چهارمی را « بسدیر » ( به معنی دختر بس است ) ، « دویدوق » ( سیر شدیم از دختر ) ، « اوغول گه رگ » ( پسر می خواهیم ) ، « قیز سونگی » ( آخرین دختر ) و … می نهادند.
چنانچه همزمان با تولد فرزند دختر یا قبل از تولد او ( زمانی که بچه هنوز در رحم بود ) بنا به علتی پدر یا مادر ( هنگام زایمان ) فوت می نمودند ، فرزند به جا مانده از آنها را به نام « اوزیم گل » ( از عزیز خود بریده شدم ) نامیده می شد.
گذاشتن نام جد و جده و اقوام نزدیک بر فرزندان در زمانی که آنها در قید حیات نبوده و فوت کرده باشند ، نیز بین خانواده های تراکمه ایران مرسوم بوده است. نام هایی نظیر : دده ، دده ش ، دده بای ، کاکا بای ، آتا ، انه ، انش ، اجه ، اجش ، اجم ، انم ، آتام، نامهایی می باشند که از این قبیلند.
مراسم تولد ( دوران گذشته )
در گذشته زایمان های مادران ترکمن همگی در آلاچیق و توسط زنان فامیل ، همسایه ها بویژه قابله های با تجربه ی اوبه (روستا ) که ترکمن ها به وی « گووگ انه » می گفتند ، انجام می گرفت. پس از وضع حمل ، برای دفع چشم نظر با کوک زدن نخ بر موتکا « چشم بد » را می دوختند . سپس ماما از آلاچیق خارج می شد. بعد از رفتن وی اگر نوزاد پسر بود تیر و کمان و اگر دختر بود دوکی را از در آلاچیق می آویخت تا به منتظرین در بیرون بشارت زایمان ، سلامت مادر و نوزاد و جنس کودک متولد شده را بدهند. در این هنگام اولین کار در درون آلاچیق ، تقسیم خلعت ها و هدایا بین زنانی بود که بر سر بالین زائو از قبل نشسته بودند.
در بین زنانی که « مرگ فرزند » زیادی داشتند ، در میان برخی از تیره های ترکمن از جمله بهلکه ، گوکلان ، آق آتابای و نخورلی ، رسم بر آن بود که ناف نوزاد را ماما با شمشیر می برید و سپس او را از زیر پایه ی فلزی که بر آتش نهاده بودند و « طاغان » نام داشت می گذراندند. بر این کودکان معمولا نام طاغان قلیچ ، قلیچ لی ، طاغان دوردی ، آنه قلیچ و … می نهادند.
چند روز بعد از تولد ( معمولا 7 روز بعد ) نیز جشن خوبی برگزار می گردید که بسیاری از فامیل ها ، همسایگان نزدیک و دوستان دعوت به مجلس می شدند و در این وقت غذای پخته شده ی مخصوصی بین مهمانان تقسیم می شود.
پس از صرف غذا بری اولین بار به وسیله زنی از افراد خانواده پدر نوزاد ، او را در گهواره یا ننو ( سالانچق – نوی تاب ) می نهادند. با انجام این عمل ، مراسم «سچمک » آغاز می گشت . در این مراسم میهمانانی که در زمان صرف غذا حضور داشتند، پول ، شکلات و شیرینی را با پرتاب کردن به سوی جمعیت آغاز می کردند تا هر کس به فراخور تحرک و زرنگی خود سهم بیشتری از روی هوا یا زمین دریافت کند.
برای نامگذاری رسم بر آن بود که در روز اول یا حداکثر در همان چند روز اول از « یاشولی ها » و بزرگتر ها دعوت به حضور و تجمع می کردند تا در این جمع نامی برای نوزاد انتخاب کنند. گاهی نیز از روحانی محل می خواستند اقدام به این کار کند. نامبرده پس از انتخاب نام ، دعایی هم به اسم « دعای چیله » می نوشت تا 40 روز بر لباس نوزاد بیاویزند.
پس از 40روز نیز مراسم « چیله دون چیقرمگ » انجام می گرفت . در این روز گروهی از زنان فامیل و همسایه ها پس از آنکه تخم مرغی را بر روی سر نوزاد به نیت اقبال بلند می گذاشتند ، او را در گوشه آلاچیق با آب در لگن می شستند . در این میان یکی از زنان با قاشق از داخل کاسه پرآبی که در دست می گرفت ، به امید خوش یمنی و سعادت مندی ، در چهار طرف کودک آب می پاشید.
پس از این مراسم « چله » بود که کودک را اجازه داشتند از آلاچیق بیرون بیاورند. در بین گروهی از ترکمن ها اعتقاد بر آن بود که اگر نوزاد تا مدتی ضعیف و رنجور می ماند ، نشان از « چله افتادن وی » ( چله دوشیب ) بود. بنابراین برای رفع نحسی و ناگواری ، نوزاد را به صورت سمبلیک در قبر نهاده و سریه بیرون می آوردند ، که نشانی از تولد دوباره هم بود. یا از میان آتش عبور می دهند تا بدین گونه شر و بلا را بسوزانند و یا از آب رودخانه های اترک و گرگان عبور می دادند تا جریان آب بلا را با خود برده و از نوزاد دور بگرداند.
بعد از این تاریخ دیگر مراسم خاصی انجام نمی گرفت تا حدود 2 سالگی که اولین موی سر کودک را معمولا دایی اش با تیغ می تراشید و به اندازه وزن آن هم پول دریافت می کرد.
جشن آق قویین
در بین ترکمنهای صحرای ایران ، مردان و زنان ترکمن وقتی که به سن 63 سالگی یعنی سن پیامبر اکرم (ص) می رسند به پاس بزرگداشت این عمر جشن به پا می کنند. به این جشن معمولا جشن آق قویین ( گوسفید سفید ) می گویند.
فلسفه این جشن می تواند دو مسئله باشد : یکی اینکه سن پیامبر اکرم (ص) را مبارک دانسته و آنرا جشن می گیرند و دوم اینکه در گذشته بر اثر جنگ ، وضعیت سخت زندگی ، وضعیت بد بهداشت و … سبب می شد کمتر کسی از مردم ترکمن به این سن می رسید، لذا آنرا جشن می گیرند.
مردی که به این سن می رسد با توجه به وضعیت مالی جشن می گیرد. حداقل اینکه توسط آبگوشتی که تهیه شده است از میهمانان پذیرایی می شود و یا اینکه یک یا دو گوسفند یا بز سفید ذبح می شود و در بین افراد منطقه تقسیم می شود. مسابقات کشتی و یا اسب سواری نیز در برخی از جشن های آق قویین ترکمنهایی که از وضعیت مالی خوبی برخوردارند برگزار می گردد. بدین صورت که از کشتی گیرها و اسب سوارهای سایر مناطق دعوت بعمل می آید و جایزه نیز گذاشته می شود. شخص برنده اگر جایزه اش نقدی بود آن را بر پیشانی می ساید ، چرا که متبرک محسوب می شود.
هنرهای سنتی ترکمن ها
هنرهای سنتی ترکمن ها به دو دسته تقسیم می شود. یک دسته که به پوشاک و تولید و تهیه آن مربوط می باشد و شامل ابریشم بافی ( پارچه بافی ) ، سوزن دوزی ( رودوزی سنتی ) ، کاموابافی ، نواربافی ، قیطان بافی ، پوستین دوزی ، سکه دوزی ( پول دوزی ) ، حصیر بافی ، جاجیم بافی است و دسته دوم که هنرهای مستقل محسوب می شوند و شامل قالی بافی ، بافت گلیم و پلاس ، نمدمالی ( تصاویر زیر ) ، صنایع چوبی و صنایع فلزی می باشد . نوشته فاطمه یوسفی نژاد کارشناس ارشد تاریخ و مدرس دپارتمان تاریخ مجتمع گردشگری و هتل داری یاسین
